Sanayide iş güvenliğinde yeni odak: statik elektrik ve alev kaynaklı risklere karşı geç tutuşur ve antistatik iş kıyafetleri
Elektronikten petrokimyaya, tahıl depolarından ilaç üretimine, güç santrallerinden otomotive kadar birçok bölümde statik elektrik ve alev alma riski tıpkı anda konuşuluyor. Uzmanlar, iş kıyafetinin “son çare” değil, risk idaresi mimarisinin ana katmanı olduğuna dikkat çekiyor.
Türkiye genelinde üretim yapan tesislerde iş güvenliği ünitelerinin gündeminde iki başlık öne çıkıyor: statik elektriğin denetimi ve yanıcı–parlayıcı atmosferlerde alevin yayılımının sınırlanması. Bu iki risk, makine bakımı, proses tasarımı, yer kaplaması, havalandırma ve işçi eğitimi üzere pek çok ögeyle birlikte değerlendirilse de tartışmaların görünür yüzü birden fazla kere “iş kıyafeti” oluyor. Zira kıyafet, riskin direkt kaynağı olmasa da olayın seyrini değiştirebilecek, kıvılcımın oluşmasını yahut alevin ilerleyişini etkileyebilecek bir parametre. Saha takımları, kıyafetin sadece “giyilen bir teslimat” değil, proaktif bir güvenlik kararının sonucu olduğunu hatırlatıyor. Kıyafet tercihinin, risk tahlili, proses koşulları, işçi hareketleri, iklimsel şartlar ve bakım–yıkama çevrimi birlikte düşünüldüğünde, kritik anlarda fark yarattığını gösteriyor.
Sektör temsilcileri, tek tip bir tahlile odaklanmanın aldatıcı olduğunun altını çiziyor. Elektronik montaj çizgilerinde hedef, hassas bileşenleri mikroskobik elektrostatik boşalmaların tahrip edici tesirinden korumak ve kıvılcım oluşumunun önüne geçmek. Rafineri, boya, gaz dolum ve tedarik terminallerinde, tahıl silolarında ya da patlayıcı tozların bulunduğu proseslerde ise yangın halinde alevin yayılımını yavaşlatmak, ısı akısını sınırlamak ve kaçış mühleti kazandırmak öncelik. İki riskin bir ortada bulunduğu karmaşık alanlarda, kıyafetin elektriksel ve termal davranışının birlikte ele alınması, yani hem geç tutuşur hem de elektrostatik denetimli tercihlere gidilmesi gerektiği vurgulanıyor. Saha uzmanları, “doğru kıyafet” kararının laboratuvar bedellerinden ibaret olmadığını; bu kararın, iş akışları, temas olasılıkları, bakım rejimi, yıkama kimyasalları, yedekleme planları, vardiya senaryoları ve işin ritmi dikkate alınarak verilmesi gerektiğini hatırlatıyor.
Geç tutuşur (flame retardant) kumaşlar, kamusal tartışmada sıkça “yanmaz” olarak anılsa da uzmanlar bu ifadeyi aldatıcı buluyor. Bu cins kumaşların gayesi, muhakkak bir alev yahut ısı kaynağına maruz kalındığında tutuşmayı geciktirmek ve kaynak uzaklaştırıldığında alevin kendi kendine sönme eğilimini güçlendirmek. Performans, kumaşın yapısı, gramajı, örgü/dokuma biçimi ve kullanılan lif karışımına nazaran değişiyor. Kimyasal finisajla alev geciktirici hale getirilen pamuk karışımları ile tabiatı gereği ısıya dayanımlı aramit ya da modakrilik lifleri temel alan kompozitler, farklı testlerde farklı sonuçlar veriyor. Uzmanlar, “doğru standart” ile “doğru kullanım” ortasındaki boşluğa dikkati çekerek; kıyafetin alev karşısındaki davranışı kadar, fermuar, çıtçıt ve reflektif bant üzere tamamlayıcı ögelerin da ısı altında nasıl davrandığının kıymetlendirilmesi gerektiğini belirtiyor. Hülasa eser sayfasındaki piktogramlar bir başlangıç; alandaki hareketlilik, terleme, yağ/solvent teması, yıkama–kurutma şartları ve bakım süreçleri sonucu besbelli biçimde etkiliyor.
Statik elektrik tarafında dinamik farklı. İnsan vücudu ve kıyafet, sürtünme ve ayrışma yoluyla yük taşıyabilir; bu yükün denetimsiz boşalması eserlere ziyan verebilir ya da uygun şartlar oluştuğunda tutuşturucu kıvılcıma dönüşebilir. Bu nedenle yüzey direncini makul aralıklarda tutan, yükü homojen dağıtan, iletken/yarı iletken ipliklerle ızgara yahut çizgisel yapı kazandırılmış dokumalar tercih ediliyor. Lakin kumaşın tek başına “ESD güvenliği” sağlamadığı da vurgulanmalı. Kıyafetin, ayakkabı, yer, masa ve bilekliklerle birlikte çalışması; topraklama sürekliliğinin ölçümle doğrulanması ve tüm sistemin bir ekosistem üzere yönetilmesi koşul. Ayrıyeten, yıkama ve kullanım ömrü boyunca iletken ipliklerin dağılımı ve performansının tertipli denetimi, beklenmedik sapmaları önlemede kritik rol oynuyor.
Standartlar cephesinde tablo geniş ve bazen baş karıştırıcı. Alev ve ısıya karşı kollayıcı giysiler, farklı ısı kaynakları için (alev, radyan ısı, konvektif ısı, eriyik metal sıçraması gibi) kategori bazında test ediliyor; statik elektriğe karşı ise yüzey/alan direnci, şarj dağıtımı ve kıvılcım potansiyeli bedellendiriliyor. Saha uygulayıcıları bu karmaşayı sadeleştirmek için pratik bir formül izliyor: Risk senaryosunu yaz, maruziyet mühletini ve sıklığını ölç, akabinde giysi gerekliliklerini net kriterlere bağla. Rehberlerde antistatik kıyafetler sözü birçok vakit “ESD özellikli iş giysileri” ile yan yana kullanılsa da tüm antistatik eserlerin ESD denetimli ortamlar için otomatik olarak uygun sayılmadığı hatırlatılıyor. Benzeri biçimde, geç tutuşur olarak etiketlenen her eserin her ısı kaynağına karşı tıpkı davranışı göstermediği biliniyor. Sonuç olarak, kıyafet–proses–çevre üçlüsünün ölçümlerle doğrulanması ve seçimin bu ölçülerin gölgesinde yapılması gerektiği vurgulanıyor.
Farklı kesimlerden alandan gelen örnekler, disiplinler ortası düşünmenin bedelini gösteriyor. Hassas elektronik üretimi yapan bir tesis, arıza iade oranlarını, kıyafetteki iletken iplik yoğunluğunu ve yıkama sonrası performans düşüşünü izledikten sonra denetim altına alabildi. Solvent bazlı proseslere sahip öbür bir işletme ise iş tulumlarında fermuar ve kapama sistemlerinin alevde eriyip cildi yakma riskini, metal ya da hami kaplı tahlillerle minimize etti. Ortak hissede, kıyafeti “kullan-at” tüketim materyali üzere değil, performansı izlenen ve bakımı planlanan bir güvenlik bileşeni olarak ele almak. Bu yaklaşım, tedarik kararlarından vardiya planlarına kadar uzanan bir dizi tercihi etkiliyor; ölçülebilir amaçlar konulduğunda sonuçlar daha görünür hale geliyor.
Uzmanların sık altını çizdiği bir başlık, “uyum” ile “uygulama” ortasındaki fark. Etikette görülen test pahaları belli şartlara ilişkin birer fotoğraf. Alandaysa sıcaklık, nem, kimyasal buhar, iş temposu ve tekrarı değişken. Bu yüzden işletmelerin, kıyafetin gerçek performansını izleyen periyodik denetimleri planlı formda yürütmesi gerekiyor: yıkama sayısına nazaran ESD çizgilerinin sürekliliği, kumaş kalınlığı ve gramajında değişim, dikiş dayanımı ve metal kesimlerin davranışı üzere parametreler nizamlı olarak ölçülmeli. Benzeri biçimde, çalışanların vücut ölçülerine uygun kalıp seçimi ve kıyafetlerin çalışma hareketlerine ahengi da alandaki aktifliği belirliyor. “Doğru beden–doğru iş” eşleşmesi yapılmadığında, en uygun eser bile beklenen müdafaayı veremeyebiliyor.
Katmanlama (layering) kararı, sık yapılan yanlışların başında geliyor. Soğuk alanlarda iç katmana ek giysi giyildiğinde, üstteki kıyafetin antistatik ya da alev geciktirici performansı alttaki sentetik içliklerle çakışabiliyor. Uygulamada, iç katmanların nem idaresi güçlü, erime-damlamaya meyletmeyen yapıda ve mümkünse antistatik özellikli seçilmesi öneriliyor. Kol ve paça uzunluklarının çalışmaya uygun ayarlanması, kıvılcıma yakıt olabilecek gevşek aksesuarların (örgü bileklik, metal zincir vb.) yasaklanması ve kıyafetle birlikte kullanılan şahsî kollayıcı donanımların (eldiven, bileklik, kask) kıyafetle etkileşiminin test edilmesi, görünmeyen ahenk sıkıntılarını azaltıyor.
Tedarik süreçlerinde dikkat edilmesi gerekenler teknik bilgi sayfasının ötesine geçiyor. Kıyafetin izlenebilirliği —parti/lot numarası, üretim tarihi, test raporlarının güncelliği— günlük operasyonlarda basitçe gözden kaçabiliyor. Depo ve çamaşırhane süreçlerine “etiket okuryazarlığı” eğitimi eklenmesi, kıyafet rotasyonunu ve servis ömrünü netleştiriyor. Yıkama şartları, iletken ipliklerin dağılımı ve alev geciktirici finisajın kalıcılığı üzerinde belirleyici. Endüstriyel yıkama tedarikçileriyle yapılan muahedelerde, kimyasal dozajlar, kurutma sıcaklıkları ve ütüleme üzere adımların performansa tesiri yazılı hale getirildiğinde, beklenmedik performans kayıplarının önüne geçilebiliyor.
Ayakkabı, taban ve kıyafetin birlikte çalışması, sistemin en zayıf halkasını belirliyor. Mesaj yollarının sürekliliği bozulduğunda —örneğin yalıtkan tabanlı ayakkabı ile ESD taban ya da ESD ayakkabı ile halı kaplı alan— beklenen müdafaa düzeyi üretilemiyor. Bu nedenle topraklama sürekliliği ve direnç kıymetleri periyodik olarak ölçülmeli; ölçüm bilgilerinin vakte bağlı değişimi kolay bir bakım günlüğünde tutulmalı. Böylelikle sapmalar erken yakalanıyor, kıyafet kaynaklı meseleyle proses kaynaklı sorun birbirinden ayırt edilebiliyor. Ölçüm istasyonlarının giriş–çıkış noktalarına yerleştirilmesi, işçi alışkanlığını güçlendiriyor.
Eğitim boyutu, teknik tedbirler kadar kritik. Statik yükün bedende nasıl toplandığını, kıyafetin bu yükü nasıl dağıttığını yahut sınırladığını kolay deneylerle göstermek, soyut kavramları alana indiriyor. Alev ve ısı ile temasın ikinci derece yanık eşiğine tesirini anlatan termal model dataları ya da ısı akı çizelgeleri, “neden bu kıyafeti giyiyorum?” sorusuna ikna edici karşılıklar üretiyor. Eğitimlerde gerçek olay incelemeleri ve “hata avı” çeşitleri yapıldığında, çalışanların risk algısının kalıcı biçimde değiştiği; prosedürlere ahengin yükseldiği tabir ediliyor.
Karar vericiler nereden başlamalı? İş güvenliği kültürünün temel prensipleri hâlâ geçerli: Evvel tehlikeyi kaynağında azalt, sonra mühendislik denetimlerini uygula; idari önlemlerle riski yönet ve en sonunda şahsî kollayıcı donanımı yanlışsız halde devreye al. Bu zincirde kıyafet, “son katman” olsa da elektriksel potansiyelin ve alevin davranışını etkileyen, olayın seyrini değiştiren bir faktör. Münasebetiyle seçim yapılırken “estetik–dayanıklılık–konfor” üçlüsü ile “koruma–uyum–bakım” üçlüsünün birlikte düşünülmesi gerekiyor. Kurumsal satın alma süreçlerinde teknik şartnamenin sırf fiyat ve terminle değil, performans ve bakım kriterleriyle de ağırlıklandırılması öneriliyor.
Sahadan gelen geri bildirimler, konforun sırf memnuniyet değil, güvenlik çıktısı olduğunu gösteriyor. Çok terleme, ESD performansının homojenliğini bozabildiği üzere alev karşısında buhar ve ısı transferini etkileyebiliyor. Mikro delikli dokular, havalandırma panelleri, ergonomik kesitler ve giy-çıkar kolaylığı sağlayan dizaynlar, kullanıcıların talimatlara ahengini artırıyor. Ahenk arttıkça güvenlik performansı kağıt üzerindeki pahadan alandaki kıymete yaklaşıyor. Böylelikle “yazın ısınma, kışın üşüme” paradoksu, tasarım ve materyal tercihleriyle yönetilebilir hale geliyor.
Elektronik ve hassas üretim yapılan tesislerde terminoloji ve prosedürler farklılaşıyor. “ESD alanı” olarak tanımlanan bölgelere giriş–çıkış prosedürleri, ayakkabı ve bileklik test noktaları, masa ve rafların topraklanması üzere ayrıntılar standart uygulamaların modülü. Bu prosedürlerin kıyafete yansıması; kol ve vücut uzunluklarının bileklikle ahengi, çıtçıt/fermuar gereçlerinin elektrostatik davranışı, kapatma sistemlerinin “kolay açılır” olmasının güvenlikle uyumlu hale getirilmesi üzere tasarım kararlarında görülüyor. Bu noktada, kıyafetin pratik kullanım kolaylığı sağlaması ile elektrostatik denetim ortasında istikrar kurulması gerektiği vurgulanıyor.
Alev ve ısıya maruz kalınan alanlarda risk, “seyrek lakin yıkıcı” olarak tanımlanıyor. Olağandışı, lakin gerçekleştiğinde geri dönüşü sıkıntı olaylar için kıyafetin davranışı, kaçış ve tahliye planlarıyla birlikte ele alınmalı. Yüksek görünürlük gerektiren işlerde alev geciktiricilikle fosforlu uygulamalar tıpkı eserde buluştuğunda, yüksek sıcaklıkta renk dayanımı ve reflektif bantların performansı ayrıyeten denetim ediliyor. Ayrıyeten yangın anında eldivenle dahi kolay açılabilen kapama sistemleri, gözle görülmeyen fakat kritik bir fark yaratabiliyor. Saha tatbikatlarında bu ayrıntıların prova edilmesi, gerçek anlarda refleksleri güçlendiriyor.
Kamu tarafında teşviklerin ve rehberlerin erişilebilirliği bilhassa KOBİ’ler için belirleyici. Dal birlikleri ve meslek odalarının yayımladığı örnek teknik şartname şablonları, işletmelerin “deneme–yanılma” yerine “kanıta dayalı seçim” yapmasını kolaylaştırıyor. Açık erişimli eğitim modülleri ortak bir lisan ve beklenti seti oluşturuyor; bu da tedarik pazarında kalite çıtasını yükseltirken merdiven altı eserlerin ayıklanmasına yardımcı oluyor. Ortak kriterler oluştuğunda, fiyatlandırma ve performans karşılaştırmaları daha şeffaf hale geliyor. Bu gelişmeler, patronların kararlarını hızlandırırken çalışanların güvenlik algısını da güçlendiriyor.
Elektronik, otomotiv, ilaç ve savunma üzere kesimlerde risk haritaları detaylandıkça, ESD gereklilikleri de netleşiyor. Bu çerçevede, esd iş kıyafetleri tabiri, sırf “statik yükü boşaltan” bir giysi çeşidini değil; ayakkabı, yer, masa, ambalaj, test ve eğitimden oluşan bir ekosistemi tanım ediyor. İşletmeler, bu ekosistemin her kesimi için ölçülebilir performans kriterleri koyduğunda, beklenmedik duruşlar ve kalite kayıpları daha kalıcı halde denetim altına alınabiliyor. Ölçümlerin tertipli raporlanması, tedarik ve bakım planlarıyla eşleştirildiğinde, sistemin tamamı gayelerine daha itimatla ilerliyor. Uzmanlar, “ölçemediğini yönetemezsin” unsurunun burada da geçerli olduğunu hatırlatıyor.
Sonuç olarak, iş yerinde statik elektrik ile alev/ısı kaynaklı risklerin idaresinde kıyafet görünmeyen fakat hayati bir rol oynuyor. Bilimsel testlerle doğrulanmış performans, alana has senaryolarla mana kazanıyor; eğitim ve disiplinle sürdürülebilir hale geliyor. Kıyafet seçimini bir “alışveriş kalemi” olmaktan çıkarıp “risk stratejisi”nin merkezine yerleştiren kurumlar, hem çalışan sıhhatini hem üretim sürekliliğini teminat altına alıyor. Kesimin bugünkü gündemi, bu bütüncül yaklaşımı benimseyenleri yarının belirsizliklerine karşı daha güçlü kılıyor.
Kaynak: Magazin Haberleri
